Verdriet bij ouderen: behandeling en begeleiding van droefheid, rouw en depressie.Van Assche, L., & Van de Ven, L. (Red.) (2023)
Gompel&Svacina uitgevers
Het lijkt vanzelfsprekend om als klinisch psycholoog in een algemeen ziekenhuis aan allerlei doelgroepen hulp te bieden. Geriatrische patiënten worden echter nog altijd niet beschouwd als een urgente doelgroep als het gaat om psychologische hulpbehoevendheid. In 2021 werd ik tijdens mijn stage op de dienst Geriatrie van het Universitair Ziekenhuis Brussel meermaals gebeld of aangeklampt door een collega of kennis. Ze vertelden over gesprekken met een oudere patiënt, familielid of vriend waarbij tranen vloeiden, wat aanleiding gaf tot enige paniek … Immers, oudere mensen praten toch niet over hun gevoelens? Hoe hierop adequaat reageren? Het is een fenomeen waar veel zorgverleners in de (ouderen)zorg frequent mee geconfronteerd worden, zeker in een steeds meer vergrijzende samenleving waarin ouder worden psychologische moeilijkheden met zich meebrengt.
De auteurs van Verdriet bij ouderen zijn stuk voor stuk professionals met ettelijke jaren ervaring in de ouderenzorg. De redacteuren zijn verbonden aan het Universitair Psychiatrisch Centrum van de KU Leuven en werkten al meermaals samen aan informatieve handboeken die zorgverleners een diepere blik bieden op de noden van de ouderenzorg. Luc Van de Ven wordt nog dagelijks geconfronteerd met de vragen van ouderen en heeft gedurende zijn carrière tal van professionals onderwezen hoe om te gaan met een oudere patiënt en zijn zorgvragen. Lies Van Assche draagt vanuit haar neuropsychologische én systeemtherapeutische achtergrond kennis aan over de zorg voor ouderen.
De auteurs belichten in dit boek de verschillende aspecten van het verouderingsproces en gaan er telkens stap voor stap uitgebreider op in. Ze putten hiervoor uit een diepgaande theoretische kennis van de specifieke uitdagingen waar ouderen mee te maken krijgen en de daarmee gepaard gaande complexe problemen. Wie met enige verbazing terugkijkt op een tijd waarin het psychisch welbevinden van 65-plussers nauwelijks aandacht kreeg, zal merken dat dit boek daarin verandering brengt.
Gezond verouderingsproces
Het boek besteedt veel aandacht aan het belang van een gezond verouderingsproces; dit werkt preventief zowel tegen depressies op oudere leeftijd als tegen verschillende dementiële beelden. Deze preventieve aanpak is van cruciaal belang in onze vergrijzende samenleving. De onwetendheid over de complexiteit van het ouder worden, moet snel plaatsmaken voor extra aandacht voor het gezond verouderingsproces. Dit kan bijvoorbeeld door meer focus te leggen op fysieke beweging en cognitieve uitdagingen. De ouder wordende mens moet op alle cognitieve en fysieke domeinen extra uitgedaagd worden.
Patiënten reageren regelmatig teleurgesteld wanneer ze van mij horen dat dagelijks kruiswoordraadsels oplossen de kans op dementie niet zal verminderen. Het brein wordt immers actief gehouden door de inzet van een waaier aan cognitief complexe uitdagingen. Frontale, temporale en hippocampale delen van ons brein dienen, elk op hun eigen manier, blijvend geprikkeld te worden. Daarvoor zijn nieuwe, uitdagende activiteiten zoals vrijwilligerswerk of een nieuwe hobby ideaal. Ouderen spoor ik daarom aan niet zomaar ‘te genieten van hun oude dag’, maar actief te werken aan hun gezond verouderingsproces. Hierbij zijn gezonde voeding, een actieve levensstijl en cognitieve uitdagingen een goed begin.
Emoties bij ouderen
Hoewel preventie uiterst belangrijk is, zullen depressieve gevoelens nooit verdwijnen uit het landschap van de ouderenzorg. Ouderen hebben al een heel leven achter de rug, waardoor verlieservaringen, trauma’s en sombere gevoelens zich mogelijk hebben opgestapeld. In het boek wordt uitgebreid stilgestaan bij alle normale en pathologische vormen van verdriet. Het is juist de normalisering van deze emotie die sterk benadrukt wordt. Een geriatrische patiënt zal veel vaker te maken krijgen met normaal reactief verdriet dan met een majeure depressie. Hierbij zit het verschil voornamelijk in de duur van de emoties en de mate van impact op het dagelijks functioneren. Een emotioneel ondersteunend gesprek, psycho-educatie en oprechte aanwezigheid, zijn voor de meeste ouderen al een grote hulp om beter te leren omgaan met hun emoties in moeilijke periodes.
Laagdrempelige gesprekken over het dagelijks leven helpen vaak om een vertrouwensband met de patiënt op te bouwen. Zo kan doorgevraagd worden naar normale emoties, zoals verdriet of droefheid. Pas daarna kunnen gesprekken over meer existentiële vragen volgen. De patiënten waarbij emotieregulatie moeilijk blijft, lopen een grotere kans op de ontwikkeling van een depressie, waarbij dan mogelijk wel sprake zal zijn van een pathologische vorm van verdriet.
“Was ik maar gestorven op mijn 65!” Mijn patiënte van 93 wenste zomaar 28 jaar van haar leven weg te strepen. In die periode ervaarde ze veel negatieve emoties en rouw. Veel familieleden, vrienden en kennissen vielen weg, wat een normaal reactief rouwproces als gevolg had. Maar ouderen hebben nog veel frequenter met rouw van diverse aard te maken: rouwen om de afname van de eigen capaciteiten (fysiek of cognitief), om de vermindering in aanzien, het loslaten van gewoontes, enzovoort. Al deze zaken worden in onze maatschappij te vaak als ‘normaal’ beschouwd, maar ze zijn voor wie ermee geconfronteerd wordt veel minder vanzelfsprekend. Ook in deze gevallen is het de taak van de hulpverlener om deze verschillende vormen van verlies bespreekbaar te maken en te erkennen dat ze in onze huidige maatschappij nog steeds onderbelicht blijven. Veel patiënten voelen dankzij deze erkenning vaak automatisch de openheid om verder uit te weiden over hun rouwgevoelens. Het is cruciaal om zowel patiënten als zorgverleners bewust te maken van de nuances tussen al deze emoties.
Naast tal van voorbijgaande emoties, reactief op levensgebeurtenissen, zien we bij de oudere patiënt vaak een algemene, onderliggende levensmoeheid. Deze term, soms ook gerelateerd aan een gevoel van voltooid leven, verwijst naar een aanhoudend gevoel geen zin meer te hebben om te leven. Vaak hebben patiënten met levensmoeheid een passieve doodswens. Dit wil niet zeggen dat ze geen gelukkige momenten meer ervaren of continu verdrietig zijn. Het verwijst meer naar een onderliggende, sluimerende gedachte niet meer te willen leven. Vaak beginnen deze patiënten zelf gesprekken over de dood.
Dementiële beelden
Hoewel het boek de focus legt op de emoties bij rouw en depressie, wordt er ook uitgebreid stilgestaan bij de invloed van dementiële beelden (en hun voorlopers) op het emotioneel welzijn. Het ouder wordende brein vertoont niet alleen de algemeen bekende geheugenproblemen, ook andere cognitieve capaciteiten vertragen of zijn minder flexibel dan bij een 50-jarige. Hoewel dementie de overkoepelde term is, verschillen de vormen sterk van elkaar. Alzheimerdementie, gekenmerkt door problemen met het consolidatievermogen van het geheugen, vraagt om een andere benadering dan frontotemporale dementie, waarbij geheugenklachten pas in een later stadium optreden en het begin vaak gekenmerkt wordt door problemen in de executieve functies of de taal (taalexpressie en/of -begrip).
Het minder flexibel reageren op bepaalde situaties of prikkels kan gepaard gaan met een verstoorde emotieregulatie. Het komt dan ook frequent voor dat patiënten met (een beginnende) dementie anxiodepressieve symptomen ontwikkelen: Behavioural and Psychological Symptoms of Dementia (BPSD) genoemd. Emotionele ondersteuning is bij deze patiënten nog altijd de eerste keuze. Maar door hun verminderde cognitieve capaciteiten zullen zij minder baat hebben bij psycho-educatie en juist meer bij een medicamenteuze aanpak. Aandacht en ondersteuning voor de mantelzorgers is dan weer cruciaal, omdat zij vaak wel baat hebben bij psycho-educatie rond dementie en de bijbehorende symptomen.
En wat nu?
Wat verdriet bij de oudere generatie is, waar het mee te maken heeft en vooral wat we eraan kunnen doen, wordt op een gestructureerde manier beantwoord in Verdriet bij ouderen. Psychologen zijn een belangrijke en noodzakelijke schakel in het behandelen van depressies, trauma en rouw. In het algemeen is het als zorgverlener belangrijk om frequent voorkomende emoties bespreekbaar te maken. Benoemen wat opvalt, niet te vlug over uitspraken gerelateerd aan het levenseinde heenstappen en vooral … luisteren. De theoretische achtergrondkennis in dit boek levert hiertoe een welkome bijdrage. Dankzij evidencebased interventies en psycho-educatie aan de hand van herkenbare voorbeelden uit de praktijk, wordt het gemakkelijker om nuance aan te brengen in de complexe leefwereld van de oudere generatie. Het boek biedt ons, de zorgverleners, een reeks praktische tools en handvatten om met frequent voorkomende klachten om te gaan en zo helpende gesprekken te starten. Bijgevolg rest mij enkel nog de vraag … wanneer krijgen we meer?
Personalia
Melanie Lauwereys, klinisch psycholoog en LEIF consulent, werkt op de dienst Geriatrie van het UZ Brussel en in het palliatief dagcentrum TOPAZ.
E-mail: melanie.lauwereys@uzbrussel.be
