Hendrickx, S. (2022)
Meisjes en vrouwen met autisme
Amsterdam: Hogrefe
Dit boek over autisme draagt een expliciete boodschap uit: deze diagnose wordt vaak gemist bij normaal begaafde meisjes en vrouwen. Ze kunnen hun sociale beperkingen goed camoufleren en de diagnostische criteria van ASS zijn vooral geënt op mannen. De auteur wil clinici hiervan bewustmaken in de hoop dat ze beter in staat zullen zijn autisme bij vrouwen en meisjes te herkennen.
Van der Does, W. (2023)
De magie van genezing. Radicale ideeën uit de geschiedenis van de psychiatrie
Amsterdam: Alfabet
In 1971 liep ik in het kader van mijn opleiding klinische psychologie stage in wat toen een van de grootste psychiatrische ziekenhuizen van Nederland was. Ik mocht onder andere het stafoverleg van een gesloten afdeling voor mannen bijwonen ̶ mannen en vrouwen werden nog gescheiden van elkaar behandeld. Er verbleef een patiënt die zo agressief was dat hij continu in een isoleercel werd opgesloten; wanneer hem eten werd gebracht, waren er vier verpleegkundigen aanwezig om hem zo nodig in bedwang te houden. Medicatie had blijkbaar geen effect. Uiteindelijk werd besloten tot lobotomie ̶ een hersenoperatie waarbij zenuwbanen worden doorgesneden, met name tussen de frontale hersenkwab en de daarachter liggende gebieden. Zelf had ik de man nooit gezien, maar na de operatie kon hij op ‘de zaal’ verblijven, zij het als een zombie. Op een eveneens gesloten afdeling voor vrouwen werd tijdens stafbesprekingen soms besloten tot het toedienen van elektroshocks. Over de therapeutische noodzaak werd weinig gediscussieerd; correctie van ongewenst gedrag voerde de boventoon. En zo werd het ook door de patiënten beleefd.
Aan de hand van concept mapping werd onderzocht wat de behoeften zijn van Vlaamse pleegzorgers die een volwassene met een beperking en/of psychiatrische problemen in pleegzorg opvangen. Concept mapping is een gestructureerd proces om tot een conceptueel kader of model te komen. Aan pleegzorgers werd gevraagd: “Wat heeft u nodig om een goede pleegzorger te zijn?” Zo werden 81 unieke antwoorden bekomen. De antwoorden werden daarna gegroepeerd en gescoord op belangrijkheid. Multidimensionale schaalanalyse en hiërarchische clusteranalyse werden gebruikt om de data te analyseren. Zo ontstond een model van vier clusters. In aflopende volgorde van belangrijkheid: samenwerking met en ondersteuning door pleegzorgdienst en pleegzorgbegeleider, kenmerken met betrekking tot pleegzorgers, steun en samenwerking met externen, en faciliterende omstandigheden. De behoeften van pleegzorgers van volwassenen zijn gelijkaardig aan die van pleegouders van minderjarigen; daarnaast vonden we drie specifieke behoeften bij pleegzorgers van volwassenen: aparte begeleidingsmomenten voor pleeggezin en pleeggast, een dagbesteding voor de pleeggast en een eenvoudiger en toegankelijk zorglandschap.
Trefwoorden: pleegzorg, pleegzorger, pleeggast, mantelzorg, concept mapping
Hilberdink, K. (2023)
Strijd om de ziel. Het leven van P.C. Kuiper (1909-2002) in de psychiatrie
Amsterdam: Uitgeverij Van Oorschot
Jaren geleden liep ik over de gemeenschappelijke begraafplaats de ’Bottertonne’ in het dorp Busloo, gemeente Voorst (Gelderland) en stuitte bij toeval op het graf van Pieter Cornelis Kuiper en Eleonora Kuiper-Miskotte.1 Bijna alle artsen en psychologen hebben tijdens hun opleiding in de jaren 1970-1980 zijn boeken Hoofdsom der psychiatrie (Kuiper, 1973) en Neurosenleer (Kuiper, 1968) moeten bestuderen. Zo ook ik en daarnaast volgde ik ook colleges bij Kuiper. Hij was voor mij echter niet meer dan een van de vele hoogleraren tijdens mijn opleiding. Dat werd echter anders toen ik in 1989 een lezing bijwoonde van Kuiper waarover zelfs de krant berichtte.2 Het jaar daarvoor was zijn boek Ver heen: verslag van een depressie (1988) verschenen, maar daar werd tijdens de lezing nauwelijks over gerept. Via omwegen kwam Kuiper tot de vraag waarom twee mensen bij elkaar blijven ook al krenken ze elkaar bij herhaling. Erg ingewikkeld vond ik dat toen, maar het zorgde er wel voor dat ik geïntrigeerd werd door deze psychiater. Maar daarna werd het stil rond zijn persoon. Tot begin 2023.
Deze bijdrage laat zien dat zelfcompassie, te begrijpen als een vorm van zelfvertroosting, als heilzaam, maar ook als schadelijk voor de psychische gezondheid kan worden beschouwd, afhankelijk van de invalshoek vanwaaruit psychisch disfunctioneel gedrag en psychisch lijden wordt benaderd.
We bespreken het werk van twee auteurs: Leslie Greenberg en Kristin Neff, die ̶ vanuit een mindfulnessvisie ̶ allebei het begrip zelfcompassie promoten als heilzaam. Een nadere bestudering maakt het mogelijk om hun werk in een psychoanalytische context te plaatsen. Vanuit die context zou zelfcompassie juist zeer schadelijk zijn.
Bij patiënten met klachten op lichamelijk, cognitief en/of psychisch vlak die langer aanhouden dan drie maanden na Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) als gevolg van een besmetting met het Severe Acute Respiratory Syndrome Coronavirus 2 (SARS-CoV-2) is er volgens het National Institute for Health and Care Excellence (NICE, 2020) sprake van long covid (of langdurige covid).
Het NICE (2020) maakt een onderscheid tussen acute COVID-19 (wanneer symptomen korter dan vier weken na COVID-19 duren), aanhoudende symptomatische COVID-19 (wanneer symptomen tussen vier en twaalf weken na COVID-19 voortduren) en het post-COVID-19-syndroom of long covid (wanneer symptomen twaalf weken of langer na COVID-19 aanhouden).
Uit de Sciensanostudie van Smith et al. (2022) blijkt dat in België 21% van de patiënten drie maanden na COVID-19 door een gezondheidsdeskundige werd gediagnosticeerd met long covid, hoewel dit cijfer mogelijk een overschatting is ten gevolge van een zelfselectiebias.
Risicofactoren waardoor patiënten long covid kunnen krijgen zijn onder meer comorbiditeit (bijvoorbeeld: obesitas, astma, diabetes of hypertensie), psychiatrische en/of neurologische antecedenten, psychosociale stressoren, een laag opleidingsniveau en de vaccinatiestatus (Peluso & Deeks, 2022; Smith et al., 2022). Vaccinatie heeft bij de meeste patiënten met acute COVID-19 een beschermend effect tegen het ontstaan van chronische klachten op lichamelijk, cognitief en/of psychisch vlak. Sekse is ook een risicofactor, aangezien long covid vaker voorkomt bij vrouwen dan bij mannen (Smith et al., 2022). Leeftijd blijkt geen risicofactor te zijn: long covid komt even vaak voor binnen de verschillende leeftijdscategorieën tussen 18 jaar en 65-plus (Smith et al., 2022).
In wat volgt wordt uitsluitend long covid en de gevolgen hiervan op lichamelijk, cognitief en psychisch vlak besproken.
In de wereld van de technologie is het ‘trickle-down’-effect een bekend fenomeen: technologische innovaties die eerst worden toegepast bij dure en geavanceerde producten worden na verloop van tijd ook toegepast bij de productie van goedkopere producten. Hoogstaande technologische ontwikkelingen die bijvoorbeeld bij de productie van satellieten gebruikt worden, vertalen zich na verloop van tijd ook in het verbeteren van de kwaliteit van andere producten, zoals telefoons en tv-toestellen. Een trickle-downeffect kan echter ook negatief zijn: de effecten van een gebrek aan investeringen in technologische innovaties kunnen ook doorsijpelen naar andere producten die dan na een tijdje compleet verouderd zijn, omdat ze gebaseerd zijn op ondertussen voorbijgestreefde technologieën. Is er zo’n negatief trickle-downeffect aan het insluipen in de opleiding van klinisch psychologen en bedreigt dat de kwaliteit van de zorg die we aanbieden? Net als bij technologische ontwikkelingen kan dat aan het gebeuren zijn zonder dat we het ons realiseren en wordt het effect ons misschien pas echt duidelijk op langere termijn, waardoor het moeilijk wordt om nog bij te sturen. Alleen al daarom moeten we ons afvragen of er niet iets problematisch aan de hand is in ons beroep.
Navelstaren is deze redactie vreemd, maar daar wijken we ditmaal vanaf vanwege een mijlpaal in ons 54-jarig bestaan. De decennialange samenwerking met de Leuvense uitgeverij Acco is beëindigd. Het tijdschrift wordt voortaan uitgegeven door het Antwerpse Gompel&Svacina. Een overgang die om een woordje uitleg vraagt.